ზაალ ჯალაღონია- წანარები

              

 ვინ ჩაუყარა დღევანდელი კახეთისა და ხევსურეთის მოსახლეობას საფუძველი? ესენი იყვნენ კოლხური ტომი წანარები.ყაზბეგის რაიონი , ისტორიული ხევი ადრე მოიხსენიებოდა ,როგორც წანარეთი. მათი განსახლების არეალი ფართო და ვრცელი ყოფილა. ამაზე არსებობს, როგორც სომხური, ასევე არაბული წყაროები.მათ ათვისებული ჰქონდათ კავკასიiს ცენტარალური ნაწილი და დარიალის ხეობა.ისტორიოგრაფიაში გარკვევით წერია, რომ ამ ტომებმა დაუდეს სათავე სწორედ მთიელებს და კახეთის მთლიან მოსახლეობას.კახეთის სამთავროს ჩამოყალიბებაში მათი წვლილი დიდია.თითქოს ყველაფერი უნდა გარკვეულიყო, მაგრამ ეს მაინც არ მოხდა.წანარების ვინაობა დღემდე დაუდგენელი რჩება.თუმცა ამის მიზეზი ჩემთვის პირადად უცნობია, წყაროებს, რომ დავუკვირდებით და დეტალურად გავადევნებთ თვალს, ძალიან ადვილია ამ ტომების ვინაობის დადგენაც.ეთნონიმ „წანარის" (სანარი) ყველაზე ადრეულ მოხსენიებას ვხვდებით პტოლემაოსის " გეოგრაფიულ სახელმძღვანელოში", სადაც ძალზე მოკლედ და ლაკონურად აღნიშნულია, რომ . . . ალბანის იქით – სანარები ცხოვრობენო. ამ უძველესი ცნობიდან ერთი დასკვნის გამოტანა შეიძლება, რომ წანარები II საუკუნეში კავკასიონის მთიანეთში სახლობენ.ზოგ წყაროებში ეს ხალხი მოიხსენიებიან, დვალების და ალანების მეზობლად,ასევე თუშებისა და ლეკების გარემოცვაშიც.ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ „წანარებს არაგვის ხეობაში ჰქონდათ მკვიდრობა და თითქოს ამ ხეობის მცხოვრებთა საზოგადო სახელადაც გამოდის, მაგრამ ჩვენი ძველი მატიანე (იგულისხმება „მოქცევაი ქართლისაი") ამტკიცებს, რომ წანართა ქვეყანა არაგვის ხეობის ერთი კუთხეთაგანი იყო და მათის მკვიდრობის ადგილს „წანარეთისა ხევი" რქმევია;მე დიდ ნდობას ვერ გამოვუცხადებ ზოგადად ,,ქართლის ცხოვრების 1 ნაწილს.ვერც მოქცევაი ქართლისაის"კოლხეთის ისტორია, რომ გაყალბდა, ეს ცხადია, მაგრამა დგილზე ვერაფერს ვიტყვი. აქ არ საჭიროებდა წყარო გაყალბებას.  , აქ დასაფარავი არაფერი იყო, ამიტომ ნაწილობრივ მაინც უნდა ვენდოთ. იგივე ქართლის ცხოვრებაშიც შეგვიძლია წანარებზე სწორი ცნობები მოვიპოვოთ, არა მათ წარმომავლობაზე არამედ, ადგილდებარეობაზე, სადც ისინი იყვნენ ლოკალიზებულნი. მაგ ასეთი ცნობა „ . . . შევიდეს გზასა ხუარაზმის ხევისასა, და განვიდეს მთასა შორის ცხავატსა და ცხრაზმის ხევთა, რომელ არს ლომისა. და ვითარ ცნა დავით ორგულობა შალვა ქუენიფლეველისა, შედგა ციკარეს, რამეთუ ციკარე მტერთაგან შეუვალი იყო. ჩავლო ხუტულბულა, და განვიდეს ხადას, და გარდვიდეს ხევსა." იგივე „ხევი"მოხსენიებულია ბერი ეგნატაშვილის „ახალი ქართლის ცხოვრებაში (პირველი ტექსტი)": „რამეთუ მაშინ ის ქალი არაშას ციხეში ჰყავდათ, რომელ არს ციხე ხევისა". უფრო ნათელი და ზუსტი წარმოდგენა რომ ვიქონიოთ „ხევის" (წანარეთის ხევი) ადგილმდებარეობაზე, მივმართოთ ვახუშტი ბაგრატიონს: „ ხოლო გუდამაყარის – ხევის შესართავს ზეით, დასავლეთ- ჩრდილოს შუა, არს მთიულეთი. . . ხოლო მთიულეთის ჩრდილოეთ არს ხევი. გარდავალს გზა ხევს, ადის დასავლეთიდამ, კავკასსა ზედა. . . მდინარესა ხევისასა ეწოდების არაგვე ჩერქეზამდე და მუნ ლომეკის მდინარე ძუელადვე, და აწ უწოდებენ თერგსა; გამოსდის ქურთაულისა, ზახისა და მაღრან-დვალეთისა შუათს, აღმოსავლეთიდამ, კავკასიის მხრიდან, დის აღმოსავლეთად ჩასავალამდე". მეტად საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ვახუშტის მიხედვით „ხევი" შეცვლილი სახელია. იგი წერს: „ არამედ ხევი, რომელი აღვსწერთ ქართლისა ზედა, არს დუალეთისავე, გარნა ვინაითგან მტკიცედ დაიპყრეს მეფეთა ქართლისათა, იგი უწოდეს შეცვლილითა სახელითა ხევად, ვინაითგან არს ხევი შუენიერი". სომხურ წყაროებში კერძოდ ერემიანი მათ დაახლოებით 945 კვ.კმ.- ით განსაზღვრავს.კავკასისის ქედის ნაწილში ყაზბეგის რაიონისა და მდ. თერგის ზემო დინების აუზში.ივანე ჯავახიშვილს ისინი მიაჩნია არაგვის ხეობის მკვიდრნი.თუ კარგად დავაკვირდებით პრობლემას სირთულეს არ წარმოადგენს იმის დადგენა ,თუ სად და რა ადგილას სახლობდნენ წანარები, სირთულეს წარმოადგენს მათი ვინაობის დადგენა.ეს შეგნებულად ხდება თუ არა, ამასაც დავინახავთ, მაგრამ ,ერთი ცხადია, წანარებს ყველა სხვადასხვა იდენტობას უძებნის, რაც ართულებს საქმის ვითარებას.XIII საუკუნის სომეხი ავტორის ვარდან დიდის მიხედვით, წანართა ტომის პირვანდელი საცხოვრისი კავკასიის მთის ძირას მდებარეობდა და მათ ქვეყანას წანარქი ანუ წანარეთი ეწოდებოდა.ასევე ამ ეთნონიმს წანარს იცნობენ არაბი ისტორიკოსებიც. ფ. მინორსკი მასუდის ცნობას წანარების შესახებ ასე თარგმნის: „სასაზღვრო ციხე-სიმაგრე ტფილისსა და უკვე ზემოთხსენებულ ციხე-სიმაგრე ალანთა კარს შორის მდებარეობს წანართა სამეფო, რომლის მეფესაც ეწოდება ქორისქუსი. . . ისინი ქრისტიანები არიან, მაგრამ პრეტენზია აქვთ, რომ თავიანთი თავი წარმოშობით არაბებს დაუკავშირონ. . ასე ყოველმხრივ არის წანარები წარმოდგნილნი, მაგრამ როგორც თავიდან აღვნიშნე, მათი ვინაობის დადგენისთვის ბევრი არაფრი გაკეთებულა.ქართულ ისტორიოგრაფიაშიც ამ მხრივ არ გვაქვს სახარბიელოდ საქმე. ნიკო მარმა წანარები სვანურ ტომად წარმოგვისახა, ყოველშემთხვევაში უფრო აქეთკენ იხრება. ამ თეორიას ემხრობა ს კაკაბაძეც. ასევე წანარები მიაკუთვნეს ვაინახურ ტომებს, რაც ჩემი აზრით ,ყველაზე დიდი აბსურდია.უფრო მისაღებად მიგვაჩნია წანარებისგან ვაინახური, ძველი კოლხური ტომის გაჩენა. რადგან ვაინახებიც ჩვენი სისხლისანი იყვნენ . ამიტომ ეს ნაწილობრივად უნდა გავიზიაროთ.რუსი მკვლევარი ვოლკოვიც ვერაფრით მიდის წინ და ისიც ზედაპირულად იკვლევს ამ თემას. მისი დასკვნა ასეთია:,,ვინაიდან არ გაგვაჩნია პირდაპირი ჩვენებანი წანარების ენობრივი კუთვნილების შესახებ, ჩვენ შესაძლებლობა არა გვაქვს დავუკავშიროთ ეს ხალხი ვეინახების, დაღესტნელების ან ქართველების წინაპრებს. გამოვდივართ რა კავკასიის ჩვენთვის საინტერესო რეგიონში არსებული ეთნიკური სიტუაციიდან ანტიკურ და ადრეშუასაუკუნეების პერიოდში, შეიძლება მხოლოდ ვივარაუდოთ, რომ წანარები ლაპარაკობდნენ იბერულ-კავკასიურ ჯგუფში შემავალ ერთ-ერთ ენაზე."(ვოლკოვი) ასეთი ფაქტები უამრავი გაგვაჩნია, წანარი ტომების შესახებ არსებობს ასეთი ცნობა მაგ, სომხურ წყაროებში, რომ წანარეთი უდრის ხალდიას. რომ ძველი ხალდია არის ჭანეთი. ანუ ხალტიქ ,იგივე ჭანეთია. ხოლო ხალდები, დღევანდელი ჭანები არიან დასავლურ ქართული ტომების წარმომადგენელი. აქაც არ გვაქვს კარგად საქმე. ეგ დასავლური ხომ თავისთავად გამორიცხავს ამ შემთხვევაში გურულს, აჭარელს, იმერელს რაჭველს, ესენი ხომ გვიანდელი ტერმინებია. დასავლეთში იგულისხმება მხოლოდ მეგრელი და სვანი. იგივე კოლხები. ბიზანტიელების გამო ეძახიან კოლხების ერთ ნაწილს იგივე მეგრელებს, ლაზებს, ჭანებს. მაგრამ რახან კოლხები ერქვათ სვანებსაც, ეს იმას ნიშნავს, რომ თავიდან ზანი და სვანი დიფერენცირებული არ იყო. ამიტომ არის იგივე სვანურში ქვეყნის სახელი ხალდია. სვანეთში სოფელს ერთ–ერთს ხალდე ეწოდება. ჩვენ ამან არ უნდა მოგვცეს იმის თქმის უფლება, რომ სვანები არიან წანარები. რადგან ხალდ ტერმინს უკავშირდება.გვაქვს სვანური გვარი ქალდანი, რომელიც აშკარად ამ ძირიდანაა. ასევე მეგრული ქარდა და სხვა.,,მსოფლიოს უპირველესი და უძველესი ხალხი ქალდ–მეგრელები არიან."(ივანე ჯავახიშვილი) ეს იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ქალდიაში ეს ტომები ერთნი იყვნენ, უკვე აქ განფენის დროს მოხდა მათი გაყოფა, და გარკვეული ხასიათის ჩამოყალიბებაზეც უკვე გარემომ იმოქმედა.

სომხური წყაროები, საინტერესოა ამ მხრივ: XIII საუკუნის სომხურ წყაროებში (ვარდან დიდის „მსოფლიო ისტორია") ჩვენ შემონახული გვაქვს ზეპირი გადმოცემა თუ ისტორიული ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც აშკარად ჩანს, რომ ცენტრალური კავკასიონის რაიონში მცხოვრები წანარების წინაპრები იყვნენ დასავლურ-ქართული ტომი „ხალდები". აქ გარკვევით წერია რომ ესენი დასავლურ ქართული ტომია. იგივე ივანე ჯავახიშვილი ხალდეზე ასე ამბობს:,,„სვანეთში ეხლაც მოიპოვება რამდენიმე სოფლის საზოგადოება, რომელსაც „კალდე" ანუ ხალდე ჰქვია"-ო და იგი იქვე განმარტავდა: სახელები ხალდე, ქართუ ანუ იგივე კართუ „ქართველი, კარდუ-ხი", და რომ ეს ქალდები – (ხალდები) ქართველების ღვიძლი ძმები იყვნენ”. ივ. ჯავახიშვილის მიერ შენიშნული ეს გარემოება ერთხელ კიდევ დამატებით მხარს უმაგრებს მოსაზრებას რომ– წანარები ეთნიკურად ქართულ სამყაროს უკავშირდებიან. დიახ, საეჭვოა არაა წანარების ქართველობა, მაგრამ უფრო უნდა გავერკვეთ მათ წარმომავლობაში, გვჭირდება გამოწვლილვითი ანალიზი.
წან"-ების სახელის ცვლილება ჭანურ-მეგრულის ძირითადი მასიდან საკმაოდ უძველეს ხანაში უნდა მომხდარიყო. კერძოდ, თუ გავითვალისწინებთ პტოლემაიოსის (II-ს) ჩვენებას, მაშინ წანარები („წან-”ები ) ანტიკურ ხანაში საფიქრებელია, ამაზე უფრო ადრეც, უკვე ცენტრალური კავკასიონის რაიონში უნდა ვიგულვოთ, ასევე საინტერესოა,სამეგრელოს რამდენიმე ტოპონიმი. გვაქვს წენდიხა ჭანის მიწა და წენ წყარი ჭანის წყალი .სწორედ წენწყარი მეგრულიდან ითარგმნება, როგორც ჭანის წყალი. რომელიც არის ერთ–ერთი მდინარე სამეგრელოში.ასევე უდიდესი შეცდომაა მეგრელისა და ჭანის გამოყოფა. ჭანი არის მთაში მოსახლე მეგრელი. ეს რომ ასეა, დავინახავთ პავლე ინგოროყვას ნაწერში: სატომო სახელწოდება ჭანი გვიანი ხანის ბერძნულ წყაროებში უპირატესად მიემართება ტრაპიზონის მხარეში, პონტოს მთიანეთში მოსახლე მთიელებს." ანუ მთებში მოსახლე მეგრელები.ეს რომ ასე არ იყოს, ჭანის წყალი არ გვექნებოდა მდინარე სამეგრელოში. ამიტომაც არის რომ VII–IX საუკუნის სომხურ წყაროებში კერძოდ გეოგრაფიაში, ხალდია ანუ ჭანეთი იწოდება ეკგერად, ეგრისად ასევე კოლხეთად.
(პავლე ინგოროყვა)ხალდია არის სწორედ ჭანების ქვეყანა, დღევანდელი ტრაპიზონის მხარე, სადაც მოსახლეობდნენ ჭანები ანუ მთიელი მეგრელები, მთაში მცხოვრები.ხალდია ქვეყანა,თემი ნიშნავს ტრაპიზონის მხარეს. რომელიც ჭოროხიდან თერმოდონტამდე ვრცელდებოდა. ანუ ჭოროხისა და ოლთისის მხარე მისი ჩრდილოეთი მუდამ იყო ჭანეთი.მას სხვადასხვა წყაროებში ხშირად ,,ჭაკის მიწადაც მოიხსენიებდნენ. VII საუკუნის სომხური გეოგრაფიის თანახმად, ამ მხარეს "ჭაკატქი” ეწოდებოდა. როგორც დავინახეთ ეს ტერმინი უშუალოდ ასახავს ჭანს და სწორედ მისგან მომდინარეობს.სანები,– ჭანები–, წანები.ვის ან რატომ უნდა მოუვიდეს აზრი , რომ ჭანები და ლაზები სხვა და სხვანი არიან. ამის მიზეზი არის ერთი, ლაზები ზღვის პირას ცხოვრობდნენ ხოლო ჭანები კი აწეულნი იყვნენ მთებისკენ. რადგან ლაზებისთვის დამახასიათებელი გახლდათ ზღვის პირას ცხოვრება ისინი ამით, ამ ყოფით და ცხოვრების წესით თითქოს განუდგნენ ჭანებს. ასეთმა მცდარმა აზრებმა და კიდევ რამდენიმე სუბიექტურმა თუ ობიექტურმა მიზეზებმა განაპირობეს ჭანების არა მეგრულ მოსახლეობად ცნობა. ამავეს აკეთებს ფუტკარაძე, თუმცა ფუტკარაძე , რატომ შვრება ამ ყოველს ეს გარკვეულია ჩვენთვის. ის ყოველნაირად ცდილობს ქართულ მოდგმას ააშოროს მეგრელებთან იდენტურობის განცდა. რადგან ის ყველგან ამ მომენტს მიმართავს. რაც ჩემი აზრით არამეცნიერულია და არც ღირს დროის დაკარგვად. ჩვენ უნდა მივყვეთ მხოლოდამხოლოდ ცნობებს და როგორც დავინახეთ ყველა ცნობა საპირისპიროს ამტკიცებს.ლაზების გარშემო და ლაზებში ხდებოდა მიგრირების პროცესი და ლაზებს შეერიაო ეს ჭანები. რასაც ამბობენ, მაგრამ ეს იმდენად უსუსური არგუმენტია, რომ ძალიან სავალალო მდგომარეობაში ვარდებიან.ძველი ქართული წერილობით წყაროებისათვის, ტრაპეზუნტი მეგრული ქალაქია, ხალდიის მიწაზე[ბასილი ეზოსმოძღუარის მიხედვით, ლაზია ტრაპეზუნტის აღმოსავლეთით მდებარეობს .ჭანების– ზანების იდენტურობა ეჭვის ქვეშ არ უნდა დადგეს თუ ვინმეს რაღაც სხვა მიზეზი არ ამოძრავებს, რადგანაც აქ საქმე ძალიან გამოკვეთილად ჩანს. მაგალითად მისიონერი ლუი გრანჯერიო იძლევა შემდეგ ცნობებს: "დაბა რიზე… ეკუთვნის ლაზისტანს, რომელიც გადაჭიმულია ტრაპიზონიდან დაწყებული ვიდრე საქართველომდე. იმ ნაწილში, რომელიც ტრაპზინზე ახლოა, ბერძნულს ლაპარაკობენ, საქართველოს მახლობლად კი საზოგადო ენა მეგრულია. რიზე, ლაზების ახალშენია. ლაზები მეგრულ ერს ეკუთვნიან. თანდათანობით (ჭანები) გადადიან მუსულმანობაში; ჩვეულებრივ ხანშესულნი იმისათვის, რომ ქრისტიანულ სარწმუნოებას აღიარებენ აუტანელ ჩაგვრას განიცდიან და იმ მიზნით, რომ თავი დააღწიონ გადასახლებას, რომლებითაც მათ აწუხებენ, თურქების მხარეზე გადადიან." ჩვენ ამ ყოველივეს იმიტომ შევეხეთ, რომ ლუი გრანჯერიოც იგივეს გვიჩვენებს. მასთან როგორც დავინახეთ ლაზი და ჭანი იდენტური ცნებებია. პონტოს სამეფოში, როგორც ვიცით, შედიოდნენ სხვადასხვა ტომები მაგ კოლხური და ასევე არა კოლხური ტომებიც. საინტერესოა, რომ ამ არეალში ყველგან ჭანები და ლაზები მოიხსენიებიან ერთად, ასევე ისინი მუდამ ახლოს დგანან მაკრონებთან და სანებთან. ეს მომენტი გვაძლევს კიდევ ერთ უტყუარ მტკიცებულებას, რომ სანები და ჭანები იგივე მაკრონები და ლაზები იყვნენ. ან ძალიან ახლოს მდგომნი მათთან.პროკოპი კესარიელის თანახმად, ჭანებს უწინ "სანები” რქმევიათ: "..ჭანების ტომი, თავიდანვე ბარბაროსები, რომელნიც არავის ქვეშევრდომები არ არიან, წინა ხანებში სანებად (Σάνοι, Σοῦνοι) წოდებულნი...” [[Procop., Wars, I, XV, 21-25; II, III, 39]. ძველი ბერძნული წერილობითი წყაროების საფუძველზე, შესაძლებლობა გვაქვს თვალი "სანების” ვინაობის საკითხსაც მივაპყროთ; სტრაბონის "გეოგრაფია” მათ, თავის მხრივ, მაკრონების შთამომავლებად მიიჩნევს: "ტრაპეზუნტისა და ფარნაკიის ზემოთ მდებარეობენ ტიბარანები, ხალდები და სანები, ადრეულ ხანებში მაკრონებად წოდებულნი.მაკრონები არიან ცნობილნი , როგორც მაკროკეფალები ანუ გრძელთავიანები. და მათ მიიჩნევენ დღევანდელი მეგრელების წინაპრებად. (მეგრელ//მარგალ) შემავალ არგ (არკ) (<აგრ//აკრ) ძირს, რომელიც გაფორმებულია 
ჭანურისათვის დამახასიათებელი ონ სუფიქსით. ასევე ტიბარენები,და ხალდები. ეს ყველანი ერთ იდენტობაში მოდიან. ჩვენ თუ ამ ხაზს გავყვებით, ყველაფერი წესრიგში ექცევა და არანაირ გაუგებრობას არ ექნება ადგილი. ,,ჭანივქი" თუ ხალტიკია. აქ ყველაფერი ნათელი და გარკვეულია. სანი, წანი, ლაზი, ჭანი,. არის ერთი და იგივე სახელები, უბრალოდ გვაქვს ფორმობრივი ვარიაციები. ამიტომ ქართველთა ხალტია და ხალდეთი იგივე კოლხების, მეგრელების სამოსახლო ადგილი იყო. ტრაპეზუნტის მხარის სოფლები ატარებენ ხალ ფუძიან სახელებს, რომელნიც უმეტეს შემთხვევაში დღეისთვის შემოგვრჩენ, როგორც ,,ჰალ, თუმცა ადვილი გასარკვევია, რომ აქ გვაქვს ხალ ვარირებასთან. ხ–ს ჰ –დ გადაქცევასთან. ასეთი სახელია მაგ ხალდიზენი. ხალდი გარკვეულია რასაც ნიშნავს, ზენი, არაა გამორიცხული და სავარაუდოდ ასეა, ნიშნავს ვაკე, დაბალ ადგილს. შდ.რზენი ნარაზენი, ზედაზენი და სხვა სახელები. რომელიც კოლხური რზენიდან უნდა მოდიოდეს. ხალდია მუდმივად უკავშირდება ლაზეთს და ჭანეთს მაგ,აბულ ფედა, X საუკუნის არაბი ისტორიკოსი, ტრაპეზუნტს, ძირითადად ლაზურ ნავსადგურად მიიჩნევს.ხალდების სახელი იგივე ქალდების ასეთ ვარიაციას გვაძლევს ხალდი, –ქალდი შეიძლება ქარდი, შემდეგ ელი მაწარმოებლით მიგვეღო ქარდუელი. კალდუელი, კალდუ და კარდუ. ეს ვარიაციები შეიძლება თანმიმდევრობას ვერ იცავდნენ, მაგრამ ისინი სწორედ ამ ფორმაციას გადიოდნენ. კარდუხი. და სხვა. ხი სუფიქსი თავიდან ხურიტულში ჩანს, მაგრამ დღეს ის არის მეგრულ ენაში და აღნიშნავს ხალხს. ამიტომ ამ ქარდუელისგან შეიძლება გაჩენილიყო ტერმინი ქართუელი. და ამას ძალიან ბევრი მკვლევარი მიიჩნევს, მაგრამ არის ერთი გარემოება, უძველესი ქართული სახელი სწორედ კოლხურიდან იგივე მეგრულიდან მომდინარეობს. და ქართველის ცნების პირველი ჩამყრელიც მეგრული შტო გამოდის. უფრო სწორედ რომ ვთქვათ, უძველეს ხალდებს ჭანებს, ლაზებს, მეგრელებს ეწოდათ ქარდუელები. აქ მთლიანად გამოირიცხა ცალკე ქართული, რომელიც მეგრულს აერთიანებს, არამედ პირიქით თავად ლაზს, მეგრელს ჭანს,სვანს ერქმევა კრებითი სახელი ქარდუელი თუ ქართველი. ვიცი ეს მოსაზრება, ზოგ ვაი ქართველს მართლა შოკში ჩააგდებს, მაგრამ ეს ჩვენი ახირება ნამდვილად არარის. საკითხის კვლევამ და ცნობებმა ამ დასკვნამდე მიგვიყვანა.თუ კარგად დავაკვირდებით მიხეილ წერეთლის მოსაზრებასაც მივხვდებით, რომ ჩვენი მეცნიერიც ამ აზრზეა. მისთვისაც ყველაფერი ხალდიადან იწყება. და ტერმინს ქართველსაც მას აკავშირებს. მაგრამ ბოლომდე სიმართლეს ეს მეცნიერიც გაურბის. თუ მისი აზრით ხალდედან ხალდიადან მოდის ქართველების დასაბამი და იგი უკავშირდება მეგრულ სიტყვას და ზოგადად ჭანს, ლაზს, მერე რა ტომებზეა საუბარი, რომელიც ცალკე დგანან მეგრელბისგან ლაზებისგან? ეს ხომ პოლიტიკურად მიღებული გადაწყვეტილება? დასაბამიც ქართველებისა თუ ამ მეგრულ, ჭანური ტომებისგან წარმოსდგა, ეს იმას ნიშნავს რომ აქ განცალკავება კი არ უნდა ვეძებოთ, არემედ ის, რომ ამ მეგრელ, ჭანს და ლაზს დარქმევია ქართველი. და არანაირი ქართის განსხვავებული ტომიც არ ყოფილა. აბა რას უნდა ნიშნავდეს ამ მეცნიერის ეს მოსაზრება, რომელიც ჩვენი აზრით სავსებით სწორია?,,იყო ერთი ტომი, მეგრულ-ლაზური, რომელსაც ერქვა "კარდუხი”,- რაც "ქართუ-ხი”-ს უდრის. ამ "ქართუ”-დან (მეგრულად-ქორთუ) წარმოსდგა სიტყვა ქართველი, რომელიც შემდეგ სახელწოდება შეიქმნა ყველა ქართველთა. ამგვარად მტკიცდება ერთობა ჭან-მეგრელთა და ქართლელთა შორის. როგორც დავინახეთ ეს ქართლელი აქ აშკარად უადგილოა, რადგან მეგრულ ლაზურ ტომებს, ანუ კოლხებს დარქმევიათ სწორედ ქართველები.ამაზე გიზო ჭელიძეც მიუთითებდა:,, მეგრელები არიან უძველესი ქართველები. ზანურში( მეგრულ–ჭანურში) ქორთ ქართ ძირისგან დაუბრკოლებლადაა მიღბული ქართველი. ქართისგანაა ასევე ნაწარმოები ერთ–ერთი კუთხის ქართლის სახელწოდებაც."(გიზო ჭელიძე)
ასევე საინტერესოა, ზაქარია ჭიჭინაძის მოსაზრებაც, რომელიც ჩვენს მსჯელობას მხარს უბამს.აქ პატივცემულმა მეცნიერმა საკმაოდ ნათლად ჩამოაყალიბა თავისი მიმართება ამ საკითხისადმი. აი რას ამბობს ის:,,უძველესი დროიდან ლაზისტანის სახელწოდებით იგულისხმებოდა მთელი საქართველო და ქართველი ერიც კი. ერთმანეთის აღარეფერი ვიცით და არცკი ვცდილობთ ეს უმეცრება თავიდან ავიცდინოთ და ეხლა მაინც შევიგნოთ ჩვენი ვინაობის და ნათესაობის ცნობები.ვიტყვი რომ ძველათ ლაზიკა და სამეგრელო კერა იყო ქართველის ტომის განვითარების და განათლების. დღეს კი ჩვენ ვართ ერთმანეთისგან დაკარგულნი, თორემ უხსოვარის დროიდან ლაზისტან–სამეგრელო–ჭენეთი გადაბმულ–გადაქსოვილი იყო ქართლზედ.ქრისტეზედ ბევრად უწინ ქართლის მეფენი და ლაზისთან–ჭენეთის სამეფო ერთად და ერთნაირად იწოდებოდნენ ჭანეთ–ლაზისტან–მეგრელი (ზაქარია ჭიჭინაძე ტფილისი 1927 წ.)ახლა აღვნიშნოთ ისიც, რომ ეს სახელი ქართი და ქართა, ვის აქვს შემორჩენილი? ის არ დარჩა ქართულ სალიტერატურო ენაში, გვაქვს მეგრულსა და სვანურში. აი რამდენი მნიშვნელობ აქვს მეგრულ ენაში.
ქართა წრე, დისკო, ორბიტა; ბაკი, ბაკმი (მთვარისა); შარავანდედი, გვირგვინი; ბაკი, შემორაგული ადგილი პირუტყვისათვის; ფერხული; წრიული რამ, ზღუდერი, გალავნიანი ადგილი; ქალაქი; კარი, არე, რომელსაც ისინდისას ორ რაზმეულს შორის ტოვებდნენ, მოასპარეზენი ქართის გაღმა-გამოღმა დგებოდნენ; ალყა
71005. ქართა-დოხორე გალავნიანი სასახლე
71006. ქართაკეთებულო მორკალულად, წრიულად; ალყის შემორტყმით
71007. ქართალი თბილისელი; ქალაქელი
71008. ქართამი გვირგვინოსანი, შარავანდედიანი; გალავნიანი
71009. ქართანი გრაგნილი
71010. ქართას რთუაფა წრებრუნვა, წრიული მოძრაობა, წრეში ტრიალი
71011. ქართაშ კეთება წრის შეკვრა; ალყის შემორტყმა, შემორკალვა
71012. ქართაშ ლაჸაფი საცხენოსნო სპორტის სახეობა, წრეში თამაში ცხენით
71013. ქართახანი კარის, ჭიშკრის ჩასაკეტი რგოლი დაგრეხილი წნელისა, რჩოლი; ულო, გრეხილი რისამე შესაკრავად; ქართაკი, ბრტყელი ჩხირი, რომლითაც გოზავენ ჭუჭრუტანებს; შეზღუდული, კარჩაკეტილი; გაქნილი, ცბიერი (გადატ.)
71014. ქართახი იხ. ქართა
71015. ქართი თბილისი; ქალაქი; ზღუდერი (ქალაქის მნიშვნელობით)
71016. ქართილაში (ქჷრთლაში) შავი საღებავი
71017. ქართილი გალავნიანი, ალყიანი, გარშემორტყმული; შემორაგული; წრიული, რკალური; ბაკში შემწყვდეული, დაბმული საქონელი
71018. ქართლაში ბაკისა, ნადირთ საჩიხისა; საქონლის დასარწყულებელი ადგილი მდინარეში
71019. ქართუ იხ. ქართა (ალიო ქობალია ,,მეგრული ლექსიკონი 2005წ) ეს კი სვანურში დაცული სვანური–.ქართა. ქარბაქისა ფურალს
აჭბიდეხ (ლშხ.) -- ბაკში ძროხებს ამწყვდევენ. ქარბა̈კ ანასყეხ ლახუ̂ს (ლნტ.) -- საქონლის
ბაკი გააკეთეს მთაში.(სვანური ლექსიკონი
ვარლამ თოფურია, მაქსიმე ქალდანი) 2000 წ

ასევე აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ, სხვა ცნობებიც ხალდების ქვეყანაზე. მაგ ხალიბები, სტრაბონს მიაჩნია ხალდებად. ხალიბები ერთ–ერთი კოლხური ტომი იყო, რომლებიც გამოირჩეოდნენ ფოლადის გამოდნობით და ზოგადად რკინის დამუშავებით.მაგ ,, გეორგიკების” ერთ-ერთი განმარტების მიხედვით, ხალიბებს სახელი ეწოდათ ხალიბიუმიდან, კუნძულ ევბეის სოფლიდან, რადგან აქედან გადასახლდნენ (SC, II, 751)."სწორედ ევბეა კუნძულზე იყო სოფელი, რომელსაც ხალიბიუმი ერქვა.ხალიბები (ხალდები) შემდგომ პერიოდში "ჭანებად” იწოდებოდნენ. აღსანიშნავია, რომ VII ს. სომხური "გეოგრაფია” ხალიბებს ჭანებთან აიგივებს. ძველი სომხური წყაროები ხშირად ერთმანეთში აიგივებენ ჭანეთსა და ხალდეთს. მოვსეს ხორენაცი (ახ. წ. V ს.) ხალდეთს ჭანეთად მოიხსენიებს. იგი გადმოგვცემს: "ტაციტუსი თავისიანებმა მოკლეს პონტოელთა ჭანეთში ე. ი. ხალდეთში”[19].ჩვენ ამ შემთხვევაში სწორედ ეს მომენტი გვაინტერესებს, რომ ხალდებთან ვხედავთ ხალიბების იდენტურობას.ასევე საკმაოდ საინტერესო ცნობებს და მოსაზრებებს გვაწვდის მკვლევარი გ.გიორგაძე, ის ქასქებსაც აკავშირებს ხალდებთან, მაგ ხალილა ტოპონიმი ქასქებისა წინსართით "ხალი” და სუფიქსით – ლა, შესაძლებელია დაკავშირებული იყოს "ხალიტუ”-სა და "ხალიბის” სახელწოდებასთან (გიორგაძე, 2002 წ.).ასე ლოგიკურად ეკვრიან ერთმანეთს ეს სამყაროები და სახელები თუ გეზს გეგმაზომიერად არ შევუცვლით.ევბეას უძველსი სახელი ყოფილა ხალკოდოტისი , იგივე მაკრისი სადაც პირველად აღმოჩნდა ბრინჯაო.მენეხმუსი [ამბობს], აბანტიასი [ერქვა], როგორც პოეტები ჩვეულებრივ – ასოპისი”[25] ევბეას მცხოვრებ, გულადობით განთქმულ აბანტებს… ქალკიდაში… დასახლებულებს” (ჰომეროსი, ილიადა, II, 536-544).ხალკიდელებს ასევე მოიხსენიებენ, როგორც პირველ ამთვისებლებს იტალიისა და სხვა ევროპული ქვეყნებისა.იტალიის ქალაქი კუმი ხალკიდელებმა დაარსეს (სტრ. V, 4, 4). როგორც სტრაბონი ამბობს, ეს ადგილები მდიდარი ყოფილა საბადოებით.მათ ზოგჯერ ჰალიძონებადაც მოიხსენიებენ. ასე იხსენიებს მაგ ჰომეროსი თავის ხომალდთა კატალოგში. ამან ხელი არ უნდა შეგვიშალოს, რომ ისინი ხალიბები იყვნენ. ჩვენ ცოტა ავცდით თითქოს თემას, მაგრამ ხალიბებისა და ხალდების კავშირი ამით წარმოვაჩინეთ, ასევე მათი სიახლოვე–იდენტურობა მაკრონებთან. ამიტომ ვხედავთ ყველგან ერთ ხაზს, რომელიც არ გადამცდარა რელსებიდან და ზედმიწევნით ამტკიცებს ჩვენს მოსაზრებას, რასაც ეს ნაშრომიც მიეძღვნა.საკითხის კიდევ უფრო შესაკრავად მოვიხმოთ ივანე ჯავახიშვილის მოსაზრებაც. რომ ხალიბები კოლხური ტომია, განსაკუთრებით ისინი წარმოადგენენ მეგრულ–ჭანურ ტომს. ასე მიიჩნევს ჯავახიშვილი და სრულიად სამართლიანადაც.ასევე კოლხებად და მეგრულ–ჭანურ ტომად მიაჩნია ისინი ნ ლომოურს.მოვსეს ხორენაცი ხალდებს ხალიტივქ–ჭანივქი– ჭანები ასე ყავს მოხსენიებული. გიორგი მთაწმინდელის "აკათისტოს საკითხავის" ქართული ვერსიის მიხედვით - მეგრელთა მხარე) აქაც სრული თანხვედრა გვაქვს ჭანებისა და მეგრელების იდენტობასთან დაკავშირებით.)წანარი არის იგივე ჭანი, წანი,სემანტიკა მეგრულ ენაში დაცულია. მეგრულ ენაზე ქარს ნიშნავს (ქარის მრავალ სახელთაგან ერთ ერთს.) ეს წანარი ტომები გადადიან და აარსებენ კახეთს და ხევსურეთს, საფუძველს უყრიან ამ მხარეების ათვისებას. ამიტომ არის მთლიანად მეგრული ტოპონიმებით სავსე ეს მხარე.ხევსურული დალოცვის ეს ფორმა: „ნეფე ადღენგძელას, დედუფალ გაახარას!" 
არის კოლხური ენის დანაშრევი, რომელიც მთის კილოებში დარჩა. და რომლის გამოც მიჩნეულია, რომ მთაში უძველესი ქართული ენა ჰყვავის.
აქ დაკვირვებული მკითხველი მიხვდება, რომ ამ კოლხურ დანაშრევს აქვს ზედაფენა დღევანდელი სალიტერატურო ქართულისა. ეს შემონახული ლექსიკური ფორმები საცნაურს ჰყოფენ ,თუ რატომ შემორჩათ ამ შემთხვევაში ხევსურებს, ეს უძველესი კოლხური ენის ბუნების ამსახველი სიტყვები. დავაკვირდეთ რას ამბობს თავად ვაჟა ხევსურებზე. ,,ხევსურები თვით ივერიის მეფეებისაგან იყვნენ დასახლებულნი საზღვრების გასამაგრებლადო. ,, თუ ნამდვილად ძველი ქართველები არარიან ხევსურები, საით შეისწავლეს ისე წმინდად ქართული ენა, ასე განცალკავებულად მაცხოვრებელმა ხალხმა ქისტების მეზობლობაში, თუ კი თან არ მოიყოლეს თავისი საკუთარი შემუშავებული ქართული ენა.." საინტერესოა ერთი ადგილის სახელი ფშავში, ვაჟა ფშაველას სოფელში ჩარგალში, რომელსაც ეწოდება ჭიჭა ხევი ანუ პატარა ხევი. ჭიჭა – ჭიჭე, მეგრულად პატარა. აქედან გვაქვს ქართული ზღაპრების საყვარელი პერსონაჟის ჭინჭრაქას სახელი, რომელიც ძალიან პატარაა.ასევე მეგრულად ძალიან პატარა ჩიტს ჭინჭა ქვია, ასევე პატარა სასმისიც რომელიც ჭინჭილად არის სახელდებული.ზღაპრული არსება ჭინკა– ჭინკეც აქედან მოდის. ეს არსებაც პატარაა. დავუკვირდეთ ტოპონიმებს, რომელიც არსებობენ ამ ადგილებში და არამარტო აქ.,,მდინარე ჩარგლურას(სოფ ჩარგალში) პატარა შენაკადს ჭიჭა ხევი ჰქვია. ოკრიბაში კი პატარა ჭუჭრუტანას ჭიჭიპალას ეძახიან. ჭიჭა ფუძე მეგრულია. ანუ პატარა ხევი. ასევე ჭიჭლა– მცირე საღვინე, ჭიჭმატა მეტად წვრილი მძივი. ჭიჭყანა– წვრილი თევზი,ჭიჭყინი წვრილხმიანობა გოჭისა. ჭიჭდება პატარავდება.
(გიორგი შატბერაშვილი) 

შატილი, ანანური, ფშავი,მაგ, ალაზნის, სახელს შეგნებულად უკავშირებენ უცხო ენას, რათა მეგრული კვალი წაიშალოს, სხვა თქმის საშუალება მე უბრალოდ არ მაქვს, როდესაც მეგრულ ენაში გვაქვს ფალაზონი,ალაზონი, რომელიც ნიშნავს დიდ, სწორ ველს, ზოგ შემთხვევაში მდინარესაც, რატომ უნდა მიაკერო მას უცხოური ენიდან წარმომდგარი სახელი ჩემთვის გასაკვირია. ასევე ლოჭინის ხეობა, რაც წმინდა წყლის მეგრული ტოპონიმია. ჭინი მეგრულად წვრილ წნელს ნიშნავს.ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი დ, ბაქრაძე თვლის, რომ მდინარე არაგვის ძირი--- ,,არგ"--- ქართული წარმოშობისაა და ნიშნავს სწრაფს, ასევე ,,არაგვი" მეგრულ ენაზე ნიშნავს ,,სწრაფ დაჯახებას" ,,არაგვი" ---ე ს წმინდა ქართული წარმოშობის ტოპონიმია."(რევაზ ერისთავი.) თავიდან იქნებოდა არაგუ– ეჯახება, რომელიც გადაიქცა არაგვუდ. უ–სა და –ვ გადასვლა ჩვეულებრივი ფონეტიურ მოვლენას წარმოადგენს. დღეისათვის საქმის ვითარება ასე წარმოგვიდგება. ქართული ტომების თავმოყრის ადგილი იყო ქალდეთი. ამ სივრცეში ძირითადად იყვნენ კოლხური ტომები, რომელებიც ერთმანეთის იდენტურნი ან ძალიან ახლოს მდგომნი იქნებოდნენ. მათი საქართველოში გადმოსვლის შემდეგ მოხდა ერთგვარი დაყოფის პროცესი და ისინიც განცალკევდნენ. ზანი, მესხი, ჭანი, ლაზი, მეგრელი და სვანი. თავიდან ერთ ქალდეურ–კოლხურ სახელს ატარებდნენ.